Merk je dat je je omgeving constant scant op gevaren? Bijvoorbeeld naar wat de ander over jou denkt of dat je (vaak) analyseert hoe de ander is, situaties over analyseert (heb ik het wel goed gezegd?) en checkt of de ruimte waar je je in bevindt veilig is. Scannen op mogelijk afwijzende signalen van de ander (Rejection Sensitivity) valt hier ook onder. Een ander voorbeeld is dat je bij een verontrustend nieuwsbericht extra bezorgd bent of er gevaar (zoals ziekte, oorlog) dreigt? Dit wordt ook wel hypervigilantie genoemd en ik zie hier in de praktijk hoogsensitieve mensen regelmatig mee worstelen.
Hypervigilantie - overalerte houding
Vigilantie = waakzaam zijn. Hyper = bovenmatig. Oftewel, overalert.
Hypervigilantie wordt vaak genoemd in combinatie met:
- Trauma (PTSS)
- Angsten (zoals sociale angst)
- Schizofrenie
- Chronische fysieke pijnen
Maar ook een onveilige jeugd met geweld, (emotionele of fysieke) verwaarlozing of bijvoorbeeld op latere leeftijd een stressvolle situatie zoals destructieve relatie kunnen zorgen voor een overalerte houding. Belangrijk om te weten is dat het vaak ontstaat door een extreme gebeurtenis (trauma) of langdurige blootstelling aan impactvolle gebeurtenissen zoals ontwikkelingstrauma (trauma’s met een kleine ‘t’, ACE’s).
Daarnaast kan het ontstaan door bijvoorbeeld angsten en chronische pijn. Zo alert zijn is dus geen HSP kenmerk. Wel ben je stressgevoeliger en kun je als je hoogsensitief bent en impactvolle gebeurtenissen meemaakt eerder hypervigilant raken en gaat het als je (veel) last hebt van je hoogsensitiviteit vaker samen.
💡 Lees ook: De invloed van hoogsensitiviteit in je leven
Fight, flight & freeze, een oeroud systeem
Hoe komt het eigenlijk dat we overalert (kunnen) raken? Daarvoor moeten we terug in de tijd: we hebben een survival systeem (fight, flight, freeze) in ons brein zitten dat gevaar waarneemt en vervolgens vliegensvlug in actie komt als dat nodig is. Toen onze leefomgeving nog vol gevaar zat was dat hard nodig. We moesten razendsnel inschatten of we het beste konden vechten of vluchten. Had dat geen zin of ging dat niet meer dan bevroren we ter plekke. Je ziet dat laatste bij prooidieren als muizen en hazen ook heel goed.
Het geldt niet alleen voor gevaar door bijvoorbeeld roofdieren en vijandige stammen, want het leven in een groep was in die tijd van levensbelang. Uitsluiting, verlies van status en afwijzing waren daarom net zo goed levensbedreigend. Erbij horen was noodzakelijk om te overleven. En ons brein alarmeert ons daarom ook nu nog voor gevaar als we dit meemaken.
Als de wereld niet veilig voelt
Heb je een van deze thema’s in je leven meegemaakt: Afwijzing, onrecht (vaak voor HSP extra impactvol), uitsluiting, een tijd lang stressvolle omstandigheden dan kan hypervigilantie zijn ontstaan. Grote kans dat als dit bij jou aan de orde is je de wereld als een onveilige plek beschouwd en je steeds het gevoel hebt dat je er tegen moet vechten, van weg moet vluchten of simpelweg machteloos staat (bevroren).
De waakzaamheid voor gevaar staat in dat geval in de overdrive, het wil op voorhand en te allen tijde zeker weten of de kust veilig is. Sommige situaties, gezichtsuitdrukkingen, toon van een stem, bepaalde gebaren, te lange stilte voor een antwoord enz kunnen een signaal zijn dat er gevaar dreigt wat het systeem in onmiddellijke staat van paraatheid brengt om te vluchten, vechten of te bevriezen. Het moge duidelijk zijn dat dit een op hol geslagen systeem is.
Zie het als een brandalarm in je brein wat te sterk staat afgesteld: Er landt een mug op het alarm en het gaat af alsof er een allesverwoestende brand aan zit te komen. Probeer dan nog maar eens helder te denken met zo’n alles overheersend alarm: dat is onmogelijk.
💡 Lees ook: Hoe was jouw jeugd als HSP?
Moeilijke omstandigheden in je jeugd
Je kunt je voorstellen dat wanneer je opgroeit je brein zich nog aan het ontwikkelen is en daarom vaak de context nog niet goed kent. Een kind dat te maken krijgt met moeilijke situaties in de jeugd zal gedrag gaan vertonen dat past bij het fight, flight, freeze systeem om te overleven.
Een kind wat vanuit een onveilig gevoel een negatief (fight) gedrag vertoont en dat ook nog eens bestraft wordt, wordt niet gezien voor het signaal dat het uitzend: het voelt zich onveilig. Een andere modus is vluchten (flight), het duikt met allerlei gedrag weg voor confrontaties.
Als vechten en vluchten geen zin (meer) heeft, treedt de bevriesmodus op: het kind wordt stil, past zich volledig aan en spreekt zich niet meer uit. Schaamte kan hier ook een grote rol spelen (waarom liet ik het gebeuren en heb ik er niet tegen gevochten of ben ik niet gevlucht?) Als je dit herkent weet dan dat jouw (freeze) systeem automatisch gehandeld heeft en het niet jouw schuld is.
HSP- KOPP en hypervigilantie
Bij HSP-KOPP (kind van ouder met psychische problemen) is er lang niet altijd ruimte voor het kind, dat vaak voor de ouder gaat zorgen (parentificatie). Ze zijn niet alleen hyperalert voor gevaar (plotselinge stemmingswisselingen bijvoorbeeld of in sommige gevallen de angst dat de ouder zichzelf iets aan gaat doen), maar ook voor de behoeften van de ouder.
Hoe ga je om met hypervigilantie?
Afhankelijk van de oorzaak, kun je aardig last hebben van hypervigilantie. Het kost behoorlijk wat energie en het is vaak vooral een slechte raadgever. Kortom, belangrijk om iets mee te doen als je het herkent en hulp in te schakelen. Je kunt dit systeem niet zomaar even uit zetten, want het wil jou behoeden voor gevaar.
Belemmert het je dagelijks leven flink en/of heb je PTSS? Zoek dan zeker hulp van minimaal een therapeut of psycholoog. Zij zijn opgeleid en kunnen diverse behandelingen (veilig) inzetten. Ben je gevoelig voor afwijzing en/of een HSP-KOPP dan kun je in veel gevallen ook in mijn praktijk terecht mits je klachten niet te groot zijn. Als coach-counselor ben ik beperkter in mijn mogelijkheden voor begeleiding en zal ik, ook tijdens een traject, alert blijven op de grenzen van mijn vakgebied. Dit doe ik voor je eigen veiligheid.
Bewaar voor later op Pinterest:
2 Reacties
Dank je wel voor je artikelen, Maaike. Ik lees ze altijd graag!
Beste Maaike,
Jouw inhoud op de webpagina’s, de prachtige thema’s, de compactheid, en bovenal de wetenschappelijke juistheid en achtergrond zijn een bijzonder geschenk voor de lezer.
Heel erg bedankt, dikke proficiat!
Johan